Əhli-Beyt (əleyhimus səlam) – Beynəlxalq Xəbər Agentliyi- ABNA: Üç ölkə, Türkiyə, Azərbaycan və Pakistanın liderləri getdikcə daha çox müttəfiqliklərini gücləndirirlər və bu, nəinki müəyyən dini və hərbi diskursu təbliğ edir, həm də müəyyən strateji maraqları təmsil edir.
Bu günlərdə İslamabadda Azərbaycan, Pakistan və Türkiyə parlamentlərinin sədrləri arasında üçtərəfli görüş keçirilib. Tərəflər regional təhdidləri, təhlükəsizlik məsələlərini və parlamentlərarası əməkdaşlığın gücləndirilməsini müzakirə ediblər.
Üçtərəfli hərbi əməkdaşlığın genişləndirilməsi
Hərbi əməkdaşlıq Bakı ilə İslamabad arasında qarşılıqlı əlaqələrin mühüm hissəsini təşkil edir. Bakı köhnəlmiş MiQ-29-ları əvəz etmək üçün Çin və Pakistanın birgə istehsalı olan JF-17C döyüş təyyarəsini seçib. Ümumilikdə bu qırıcılardan 60-a yaxını alınmalı idi. Hava donanmasının modernləşdirilməsi istənilən ordunun prosesinin vacib hissəsidir və Bakı da bu istiqamətdə işləyir. Eyni zamanda, keçmişdə Azərbaycanla bir neçə dəfə hərbi münaqişələr yaşayan Ermənistan silahlı qüvvələrini əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirmək üçün demək olar ki, heç bir addım atmır.
Bu qırıcılar yalnız bir dəfə döyüş meydanında istifadə olunub və onların real imkanları dəqiq məlum deyil. Buna baxmayaraq bu qırıcılar yeni və tamamilə müasir təyyarələrdir, amma ermənilər isə hazırda dəqiq plan olmadan yalnız arabir alışlar edirlər.
Türkiyə ilə Pakistan arasında hərbi əməkdaşlıq da uzun tarixə malikdir və müxtəlif hərbi, sənaye və təhlükəsizlik sahələrini əhatə edir. Pakistanın MİLGEM layihəsi çərçivəsində Türkiyə daxilində iki, Pakistanın Karaçi şəhərində də daha iki gəmi istehsalı üçün Türkiyə ilə müqaviləsi var və bu texnologiyanın Pakistandan Türkiyəyə tam transferi də planlaşdırılır.
Digər tərəfdən, Pakistan Türkiyənin 30 ədəd T-129 ATAK helikopterinin alınması üçün sifariş verib və tərəflər Bayraktar TB2 kimi türk pilotsuz təyyarələrinin istifadəsi, pilotsuz təyyarələrin və müvafiq texnologiyanın inkişafı üçün ortaq layihələr, döyüş təyyarələri və elektron döyüş sistemləri və simulyatorların təkmilləşdirilməsi sahəsində əməkdaşlıq edir.
Üç ölkə xüsusilə Qafqaz regionunda birgə hərbi təlimlər və qüvvə mübadiləsi həyata keçirib, bir-birinin hərbi məktəb və akademiyalarında iştirak edir. Üç ölkənin təhlükəsizlik təşkilatları arasında terrorla mübarizə və daxili təhlükəsizliklə bağlı məlumat mübadiləsi, daha geniş koordinasiya üçün birgə təhlükəsizlik və kəşfiyyat komitələrinin yaradılması, ölkənin hərbi-dəniz imkanlarının və donanmasının gücləndirilməsi də davam etdirilir. Məsələn, Pakistanın Aqosta 90B sualtı qayığı Türkiyə tərəfindən təkmilləşdirilib. Yerli tikinti üçün Pakistana ötürülən texnologiya ilə döyüş gəmilərinin istehsalı da davam etdirilir.
Üç ölkənin strateji empatiyasında dəhliz kommunikasiyalarının rolu
Strateji və geosiyasi uyğunlaşma bu əməkdaşlıqda əsas amil kimi görünür. Hər üç ölkə terrorizmin tərifi və onunla mübarizə yolları, Mərkəzi və Cənubi Asiyada ideal siyasi sabitlik modeli, Əfqanıstanı əhatə edən təhlükəsizlik məsələləri kimi regional məsələlərdə ortaq fikirlərə malikdir. Siyasi İslamdan oxşar təfsir irəli sürmək və hər üç ölkənin İxvanul Muslimin diskursunu dəstəkləmək marağı da onların fikirlərini bir-birinə yaxınlaşdırıb.
Türkiyə, Azərbaycan Respublikası və Pakistan beynəlxalq təşkilatlarda tez-tez ortaq diplomatik dildən istifadə edir və xarici siyasət mövqelərində bir-birini dəstəkləyir. Bu tendensiya müxtəlif səbəblərdən artır. Türkiyə və Azərbaycan parlamentlərinin sədrləri ilə üçtərəfli görüşdə Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sədri Numan Kurtulmuş bildirib ki, üç ölkə arasında qarşılıqlı fəaliyyət mexanizmi hərbi, müdafiə və hərbi sənaye sahələrini əhatə edən “davamlı əməkdaşlıq platformasına” çevrilməlidir.
Azərbaycanın Qafqaz torpaqlarına nəzarət etdiyini və Ermənistanla sülh danışıqlarında irəliləyiş olduğunu xatırladan Kurtulmuş Cənubi Qafqazda müsbət irəliləyişlərin və Zəngəzur dəhlizinin mövcudluğunun region ölkələrinə daha sıx iqtisadi, siyasi və humanitar əlaqələr qurmağa imkan yaratmaqla yanaşı, Orta Dəhliz üçün strateji cəhətdən möhkəmlənməsi kimi imkanlar yaradacağını vurğulayıb.
Zəngzur və Orta Dəhlizlərə bu xüsusi diqqət ondan ibarətdir ki, Türkiyə və Azərbaycan, hər iki ölkə dəfələrlə bu iki marşrutu Pakistandan Avropaya yeni nəqliyyat kəmərinin formalaşması üçün əsas hesab ediblər; Yəni İranın olmadığı bir marşrut. Bu məsələnin ölkəmiz üçün iqtisadi, siyasi və təhlükəsizlik baxımından mənfi nəticələri olacaq.
Bu üçtərəfli görüşdə Türkiyə tərəfi İraqın “İnkişaf Yolu” layihəsinin bu marşruta inteqrasiyasını və üç ölkənin iqtisadi təsirinin Qərbi Asiyaya qədər genişləndirilməsini təklif edib.
Bu üçtərəfli ideyaların nəticəsi Rusiya, İran və Çin üçün əlverişli olmayacaq, çünki İran ətrafında İranın geosiyasi mövqeyini boğacaq, ölkəmizi mal və enerji nəqli üçün qlobal marşrutlardan uzaqlaşdıracaq dəhlizlər şəbəkəsi hörüləcək. İranla yanaşı, Çin və Rusiya da bu inkişafdan məmnun olmayacaqlar, çünki ABŞ və müttəfiqləri ilə gərginliyin artması fonunda onlar tranzit marşrutlarına Qərb müttəfiqləri tərəfindən nəzarət edilməsinin şahidi olacaqlar ki, bu da gələcəkdə mühüm təhlükəsizlik və hərbi qovşaqlarda onlar üçün problem yaradacaq.
Bu bəyanatlar sübut edir ki, türk dünyası ilə birləşən ölkələrin orbitinə daha çox ölkə çıxır, bunun genişlənməsi daha çox maraqlı aktorların daxil olmasına və regionda güc balansının İran, Rusiya və Çinin zərərinə açıq şəkildə dəyişməsinə səbəb olacaq.
İran nə etməlidir?
Görünür, bir sıra ehtiyaclar və narahatlıqlar Pakistanı bu cür əməkdaşlığa sövq edib ki, İran bu işə müraciət etməklə Pakistanı onunla daha dərin və davamlı əməkdaşlığa sövq edə bilər. İran keçmişin güclü mədəni və tarixi əlaqələrini vurğulamaq və təmsil etməklə yanaşı, Pakistanla hərbi və təhlükəsizlik əməkdaşlığını gücləndirməlidir.
İqtisadi, azad ticarət və investisiya sahələrində əməkdaşlığın inkişafı da böyük əhəmiyyət kəsb edir. İki ölkə arasında güzəştli ticarət sazişinin ciddi şəkildə yerinə yetirilməsi, tariflərin azaldılması, xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması və s. Pakistanın ticarət kəsirini azaltmağa və iqtisadi artımını sürətləndirməyə kömək edəcək.
Bu sahədə enerji təhlükəsizliyi və dayanıqlı resurslara ehtiyac məsələsi də vacibdir. Pakistan Azərbaycan Respublikası ilə neft, qaz, LNG tədarükü və neft məhsullarının idxalı sahəsində əməkdaşlıq etməklə enerji çatışmazlığı problemini aradan qaldırmaq niyyətindədir. İran Rusiya qazının İrana, oradan da Pakistana ötürülməsi planını həyata keçirməklə ölkənin enerji ehtiyatlarını şaxələndirir və bu ölkədə təsirini gücləndirir.
Digər tərəfdən, İran Çabahar limanından İnçaran sərhəddinə, Kaspi dənizi limanlarına və Astaraya qədər dəmir yolu və dəhliz marşrutlarının tamamlanması ilə Pakistanı Qafqaz və Mərkəzi Asiya ilə birləşdirən ən ideal marşrutdur və bu tarixi fürsəti əldən verməməlidir.
Qeyd edək ki, Bakı Pakistanın enerji, infrastruktur və mədənçıxarma sektorlarına sərmayə qoymağı öhdəsinə götürüb. Büdcə kəsiri, xarici kapitalın çatışmazlığı və infrastrukturun inkişafı ehtiyacı kimi problemlərlə üzləşən Pakistan kimi bir ölkə üçün bu cür əməkdaşlıq həyati əhəmiyyət kəsb edir.
Azərbaycanın Pakistana yatırdığı sərmayənin məbləği 2 milyard dollar civarında elan edilib ki, bu da müxtəlif layihələri əhatə edir. Bununla belə, bu məbləğin böyük hissəsi hələ də razılaşma, nəzərdən keçirmə və ya planlaşdırılan infrastruktur layihələri mərhələsindədir. Bu rəqəmlərin əsas hissəsi Pakistanda avtomobil yolları şəbəkələrinin yaradılması ilə bağlıdır. Məsələn, Sukkur və Heydərabad şəhərləri arasında avtomobil yolunun tikintisinə təxminən 1,2 milyard dollar, Heydərabad və Kəraçi şəhərləri arasında avtomobil yolunun tikintisinə isə təxminən 600 milyon dollar sərmayə qoyulub.
Azərbaycanın SOCAR Neft Şirkəti də kerosin kəməri layihəsinə təxminən 600 milyon dollar sərmayə qoyacaq. Bu kəmərin məqsədi neft məhsullarının Pəncabın mərkəzindən Pakistanın şimal-qərbindəki Xayber Paxtunxva əyalətinə nəqlidir. Nəqliyyat, enerji və informasiya texnologiyaları layihələri kimi digər infrastruktur sektorlarına təxminən 500 milyon dollar sərmayə qoyulacaq. Buna görə də Tehran İslamabadla daha çox yaxınlaşma yaratmaq və onun irəliləyişinə uyğun mühit yaratmaq üçün Pakistanda bu cür fəaliyyətləri planlaşdırmağı bacarmalıdır. Çin və Rusiyanın bu sahədəki təcrübə və imkanlarından yararlanmaq İran üçün bələdçi olacaq.
Universitet professoru və Qafqaz məsələləri üzrə ekspert
Ehsan Müvəhhidiyan
Sizin rəyiniz